Jugosloveni koji su se borili kao dobrovoljci u Španskom građanskom ratu na strani republikanaca su nazvani „španski borci“ ili „jugoslovenski španci“.

Beogradsko Udruženje španskih boraca raspolaže podacima da je u Internacionalnim brigadama i drugim jedinicama Španske republikanske armije bilo 1775 dobrovoljaca iz Jugoslavije, od kojih je u Španiji poginulo njih 595 a kasnije, u Narodnooslobodilačkoj borbi 116. Među španskim dobrovoljcima je bilo veterana radničkog pokreta, vodećih revolucionara i članova najužeg rukovodstva KPJ (pet članova CK, sedam članova iz aparata Kominterne i troje bivših poslanika), kao Blagoje Parović, Vladimir Ćopić, Roman Filipčev, Božidar Maslarić, Marko Orešković, Karlo Mrazović, Dragotin Gustinčič, Veljko Kovačević, Julio Varesko i drugi.

Na nacionalnu pripadnost nije se obraćala veća pažnja, ali postojeći podaci govore o najvećem broju Hrvata (48 odsto), zatim Slovenaca (23%), Srba (18%), Crnogoraca (3,2%) i Makedonaca (1,5%). Na spiskovima boraca se nalaze i nemačka i jevrejska imena. Jednako nepotpuni podaci kažu da su po političkoj pripadnosti bili komunisti (561), socijaldemokrate (10 odsto), članovi Hrvatske seljačke stranke (8 odsto), anarhisti (4 odsto) a van stranaka gotovo trećina ukupnog broja (457).

Španski borci iz Jugoslavije

Ratovali su u Karobanji, kod Brunete, Saragose, u Aragonu, Teruelu, Marbelji, San Mateu, na barikadama Madrida i mnogim drugim bojištima. Bilo je 545 poginulih od 1664 dobrovoljaca, što znači, da je bio gubitak među Jugoslovenima 32%.

Borba u Španiji vodila se u vreme Staljinovih „čistki“ koje su zahvatile i vrh KPJ, što je izazvalo nezadovoljstvo među jugoslovenskim dobrovoljcima u Španiji. U vreme velike staljinističke čistke u KPJ, jugoslovenski komunisti, dobrovoljci u internacionalnim brigadama, na Konferenciji u Barceloni 1937. su se je izjasnili protiv Titovog preuzimanja CK KPJ i za to kandidovali Blagoja Parovića. Nakon toga su mnogi optuženi za "trockizam", a neki od vođa, kao Blagoje Parović i Vladimir Ćopić, su ubijeni ili streljani. Nakon Španjolskog građanskog rata, na Istoku, u Sovjetskom Savezu, mnogi španski borci su streljani u čistkama; na Zapadu, sumnjiče ih za komunističku subverziju.

Jugosloveni iz baterije “Karl Libkneht” 1937. u Španiji. U prvom redu stoje: treći s leva Robert Domany, komandant baterije i peti s leva Koča Popović.

U drugom svetskom ratu, španski borci su bili na najistaknutijim vojnim položajima u NOVJ. Posebno Koča Popović i Peko Dapčević, komandanti elitne Prve i Druge proleterske divizije. 1945. godine su sva četvorica komandanata armija nove Jugoslovenske armije bili španski borci. 60 španskih boraca je proglašeno narodnim herojima Jugoslavije.

Slanje dobrovoljaca u Španiju

KPJ bila je glavni i moglo bi se kazati jedini organizator u Kraljevini Jugoslaviji u pružanju pomoći republikanskoj Španiji u borbi protiv pobunjenika i fašizma. Antifašistički dobrovoljci su u Španiju odlazili isključivo ilegalno u čemu su neretko bili osujećivani. Jugoslovenska vlada je po svaku cenu nastojala da onemogući odlazak njenih državljana u rat u Španiju. Pored velikih uspeha KPJ u organiziranju pomoći i odlaska dobrovoljaca, bilo je i neuspešnih akcija.

Borba herojskog španskog naroda nije samo borba koja će imati za rezultat pobjedu ili poraz demokratije samo u Španiji, nego je to početak oružanog sukoba fašizma i demokratije čitavog sveta.

– Proglas CK KPJ, 23. oktobra 1936.

Prilikom jedne takve akcije, u najvećoj tajnosti iznajmljen je u Marselju brod „Korzika“ za prevoz dobrovoljaca. Veljače 1937. godine sa Korzike su brodom "La Corse" krenuli Adolf Muk i Anton Franović da pokupe dobrovoljce iz Jugoslavije. Za ovaj plan znao je samo Politbiro KPJ. Međutim, beogradska policija je sve doznala. Jedan od članova CK Živojin Pavlović, upozoren od prijatelja iz Beograda, izneo je saznanja na sednici, ali ga je jedan od članova optužio da je „paničar“ i da bez obzira na sve to treba produžiti ovu akciju ("To nije bio ni Gorkić, ni Muk, već jedan od onih koji danas optužuje Gorkića kao jedinog krivca"). Neki veruju da je glavni organizator ove akcije bio Josip Broz Tito, dok drugi navode da je, pored Muka, akciju vodio Milan Gorkić. Lađa je ipak krenula.

1. marta 1937. godine dalmatinski dobrovoljci je trebalo da isplove brodom iz okolice Splita. Isplovljavanje je prvo odloženo zbog lošeg vremena, a potom su otkriveni od žandara i pohapšeni. Prema policijskom izveštaju, 8. travnja je na Braču uhićeno 145 španskih dobrovoljaca. Nakon što su dobrovoljci zatvoreni u Splitu, ljudi su im na razne načine slali hranu, a žene su demonstrirale ispred carinarnice. Svi su nakon nekoliko nedelja pušteni na slobodu.

Pošto se 2. ožujka u splitskoj luci u dogovoreno vreme niko nije pojavio, brod je produžio da pokupi dobrovoljce u Crnoj Gori, gde je bio provaljen. Lađa je trebalo da uzme u Kotoru 400 dobrovoljaca i da ih preveze u Barcelonu.

Ova se afera završila hapšenjem člana Politbiroa Adolfa Muka i stotine dobrovoljaca. Kominternu je propala akcija koštala preko 500000 francuskih franaka. U vezi sa ovim traženo je od Pavlovića pismeno izjašnjenje da je upozorio Generalnog sekretara Milana Gorkića, ali on je odbio da svali svu krivicu na njega.

Učešće u borbama

Prvo borbeno krštenje interbrigadisti su proživjeli u studenome 1936. godine, u obrani Madrida. U sastavu XI. brigade, koja je bila upućena na ovu frontu, bila je mađarsko-jugoslavenska četa.

Unutarpartijski sukobi i čišćenje u Španiji

Nakon hapšenja Generalnog sekretara Milana Gorkića u Moskvi jula 1937. godine, među jugoslovenskim dobrovoljcima kipela je oštra frakcijska borba između pristalica uhapšenog generalnog sekretara i njegovih protivnika. Ulje na vatru dolila je specijalna komisija koja je došla iz Moskve na čelu sa Rodoljubom Čolakovićem, koja je počela čistku jugoslovenske partije od "gorkićevaca".

Sredinom 1937. ili 1938. godine, u jeku španskog građanskog rata i Staljinove Velike čistke u KPJ, održana je konferencija KPJ u Barceloni. Na kongresu su se jugoslovenski komunisti, dobrovoljci u Španiji, suprotstavili Brozovom preuzimanju Partije. Oni su izglasali podršku crnogorskom revolucionaru Petku Miletiću, glavnom Titovom rivalu, koji se u to vreme nalazio na robiji.

Konferencija jugoslovenskih komunista, boraca bataljona Đuro Đaković, u okolini Barselone, 1938.

Odluke Barselonskog kongresa nikada nisu sprovedene, a njegovi učesnici su optuženi za "trockizam". Josip Broz je u narednom periodu uz pomoć Moskve postao generalni sekretar KPJ, a njegovi konkurenti su proglašeni trockistima i ubijeni.

Vladimir Ćopić i Blagoje Parović su bili dve najistaknutije figure među jugoslovenskim interbrigadistima u Španiji. Blagoje Parović, član Politbiroa CK KPJ i politički komesar 13. internacionalne brigade, ubijen je 1937. pod nerazjašnjenim okolnostima u Španiji. Nakon toga, 1939. je u Moskvi streljan Vladimir Ćopić, član Politbiroa CK KPJ, potpukovnik Španske republikanske armije i komandant Petnaeste internacionalne brigade.