Šta i kako danas jedan student filozofije ili filologije u Srbiji može saznati o Jugoslovenu Koči Popoviću – sorbonskom studentu filozofije, dobrovoljcu u španskom građanskom ratu, legendarnom komandantu Prve proleterske, načelniku Generalštaba koji je prevodio „istorijsko ne“ na ruski ‘48. i ministru inostranih poslova tokom kreiranja politike nesvrstanih – posebno o njegovom totalnom povlačenju i ćutanju nakon Titovog razračunavanja sa liberalima početkom sedamdesetih, ili pak njegovom prisustvu u intelektualnom krugu osnivača Udruženja za jugoslovensku demokratsku incijativu krajem osamdesetih? Kako uostalom to Kočino ćutanje, za koje je on jednom sažeto zatražio „pametnija i aktuelnija“ objašnjenja od onih koja su se nudila u javnom prostoru, razumeti kao nadrealističko ćutanje? I u kakvoj je ono vezi sa ćutanjem o srpskom nadrealizmu?

Do iščezavanja i (samo)utajne pozicije srpskog nadrealizma, o kojem je u našoj javnosti zazorno govoriti i skoro čitav vek od njegovog osnivanja, doveo je niz društveno-političkih okolnosti, posebno „nesvrstani“ status (post)nadrealista u socijalističkoj Jugoslaviji. Proskribovani u agitpropovskom kulturnom periodu, nekadašnji nadrealisti, na talasu podsticane ili tolerisane liberalizacije nakon IB-a i raskida sa Staljinom, pedesetih godina stupaju u središte modernizacije književnog i kulturnog života. Taj posleratni „socijalistički modernizam“ zaista se može smatrati trenutkom najefektivnijeg utiskivanja nadrealističkih ideja u našoj kulturi. Ali već od sedamdesetih godina i gubljenja iluzija o mogućnostima istinske demokratizacije jugoslovenske zajednice, a posebno s raspadom SFRJ i preovladavanjem nacionaliz(a)ma devedesetih, i nadrealizam je zakonomerno, uz opšte opadanje civilizacijskih i obrazovnih standarda, potisnut iz našeg kulturnog pamćenja i identiteta, sveden na nekoliko stereotipa i diskvalifikovan u skladu sa opštim trendom demonizovanja socijalističkog nasleđa.

Sa prijateljima u Veneciji

Potiskivanje srpskog nadrealizma nije samo posledica ideoloških otklona već i dublje inercije patrijarhalno fundirane kulture nesklone avangardnim iskoracima, teorijskom mišljenju, značenjskim nesi-gurnostima i složenijoj projekciji vlastitog identiteta i vrednosti. I dok, ozbiljno posmatrano, domaća tzv. nauka o književnosti u svojoj interpretaciji mo-dernizma i posebno nadrealizma nije značajnije pomerila horizonte razumevanja koje su sami učesnici književnoistorijskih procesa već artikulisali, svež uvid u (nenasleđeno) nasleđe srpskog nadrealizma, omogućen i nekolicinom nadrealističkih legata (Marko Ristić, Vane Bor, Milan Dedinac, Koča Popović), nedvosmisleno će svakom makar samo radoznalom istraživaču pokazati koliko je slika srpske književnosti i kulture koja dominira javnim (akademskim) mnjenjem arbitrarna, anahrona i skučena. Ignorisanje neoavangarde sedamdesetih godina i disciplinarna podvojenost umetničkih, filozofsko-socioloških i književnih istraživanja, faktori su koji dodatno ometaju adekvatno, transdiciplinarno zahvatanje nadrealizma, ali i avangardnih fenomena uopšte. U tom smislu je simptomatično da je svako dosadašnje izmeštanje iz okvira književnih studija vodilo nešto atraktivnijoj i življoj slici srpskog nadrealizma, bilo da je reč o likovnoj umetnosti (izložba Nemoguće, autorka M. Todić, Muzej primenjene umetnosti, 2002–2003) ili sociološkim analizama (P. Milenković, Uvod u sociologiju srpskog nadrealizma, 2012). Ipak, za stvarnu revalorizaciju nadrealističkog nasleđa biće neophodno redefinisati njegov status u središnjem (anti)književnom domenu njegovog delovanja, i to probijajući (a ne ignorišući) svesna ili neosvešćena diskur-zivna ograničenja koja dominiraju narativom proučavanja srpske književnosti.

Nacrt na Majni

A zašto toliko sedite kod kuće? Zašto baš u Frankfurtu? Koćo Koćo zašto toliko pušiš?

MR u pismu KP, 19.2.1932.

U međuvremenu, u tekstovima, gestovima i ćutanjima srpskog nadrealizma akumulirana je ogromna hermenutička i prevrednujuća enegrija. Kao jedan od primera mogla bi poslužiti i neobična sudbina Nacrta za jednu fenomenologiju iracionalnog, koautorskog traktata o „dijalektičkoj poliskopiji saznavanja“ koji su Koča Popović i Marko Ristić potpisali 1931. godine u beogradskim „Nadrealističkim izdanjima“. Popović i Ristić, koji će nekoliko godina kasnije sarađivati i na „analizi diskursa“ Crnjanskovih Ideja, u Nacrtu su dali jedan od najkompleksnijih i najuzbudljivijih tekstova naše međuratne avangarde. Pisan ofanzivnom teorijskom imaginacijom i jezikom, jednako provociran epistemološkim pitanjima i legitimacijom prakse, Nacrt se i danas čita kao sasvim moderna psihoanalitičko-materijalistička teorijska proza (P. Milenković). U određenoj meri Nacrt je i postnadrealistički: karakterističan ne samo za onu specifičnu teorijsku notu nadrealizma koja je možda njegov najvitalniji deo (S. Zontag) već i za širu konglomeraciju idejno-filozofskih strujanja u Evropi s kojima je nadrealistička poetika mogla stupiti u relevantan i (ne)očekivan dijalog. To se, između ostalog, posebno odnosi na one aspekte argumentacije kojima se Nacrt priključuje tradiciji „racionalnih kritika racionaliteta“, raščaravanja veze racionalizma i društvenih praksi, problema saznanja i problema moći, blisko načinu na koji će se ova pitanja postavljati u okviru nemačke kritičke teorije. Kočin odlazak, neprosredno po objavljivanju Nacrta, u frankfurtski Institut za socijalna istraživanja, upravo u vreme kad njime počinje da rukovodi Horkhajmer, ovu vezu čini istorijski još preciznijom i provokativnijom.

Kočin crtež na beleškama sa sastanka Tito - Naser

Presek nemačke i francuske tradicije do kojeg, preuranjeno i dislocirano, dolazi u beogradskom Nacrtu, specifično osvetljenje dobija iz perspektive potonjeg razvoja francuske teorije, posebno poznog Fukoa, koji je, baveći se kantovskim pitanjem prosvećenosti, sebe sve više video kao „brata“ Frankfurtovaca. Egzemplaran za one specifične oblike akumulacije društvenog i filozofskog (pred)znanja u istorijskim avangardama, Nacrt se može posmatrati i kao ispuštena avangardna karika u sledu koautorskih poduhvata srodne transdisciplinarne inspiracije, koji od nadrealističkog Nacrta, preko Adornove i Horkhajmerove Dijalektike prosvetiteljstva do Delezovog i Gatarijevog Anti-Edipa markiraju različite stupnjeve i moduse evropske kritičko-teorijske i aktivističke misli. U najkraćem, više je nego produktivno razmišljati o tome kakva bi bila sudbina jednog takvog teksta da je on svojevremeno bio štampan i u Francuskoj, kao što je to mogao i nameravao biti. Delovi Nacrta već su krajem 1931. prevedeni na francuski, ali do njegovog objavljivanja u Parizu nije došlo, pomalo zbog Kočinih autokritičnosti i specifičnih „strepnji od autorstva“, pomalo zbog nečega što je Ristić – uporno ubeđujući većinskog (ko)autora spisa u „izvanrednost“ Nacrta („Ne možete zamisliti kako je malo načeta ta knjiga!“) – označio kao imperijalizam francuske grupe.

Ova dodatna imagološka perspektiva upućuje na promišljanje (ne)mogućnosti da se na geopoetičkoj margini, ovaj put nadrealističkog pokreta, artikuliše nešto što se u središtu ne vidi iako mu pripada, kao i delotvornosti kulturoloških ograničenja čak i u prostoru radikalne slobode kakav je bio nadrealizam. Pitanje zašto Nacrt nije objavljen u Parizu tridesetih i pitanje zašto se on ne proučava u srpskoj književnosti dvehiljaditih, dva su lica istog problema. Zato bi, nasuprot lagodnosti ideoloških i vrednosnih diskvalifikativa, vredelo glasno misliti o Kočinom ćutanju, a istraživanju srpskog nadrealizma pristupiti upravo suočavajući se sa njegovim aktuelnim statusom jednog potisnutog nasleđa. Uz opkladu u apsolutnu modernost nadrealizma, iščitavanju njegovih izvornih tekstova trebalo bi se vratiti bar s jednakim „rizikom poštenja“ i samosvesti koji je uložen i u njihovo stvaranje.

Fotografije iz Istorijskog arhiva Beograda. 
Autor teksta Biljana Andonovska.

IZVOR